Nedjeljna kritika Mirze Skenderagića: „Protekcija“ Narodnog pozorišta Sarajevo
Premijernom izvedbom predstave „Protekcija“ koju je, prema motivima istoimene političke komedije Branislava Nušića, a u adaptaciji Milene Bogavac, na scenu Narodnog pozorišta u Sarajevu postavio Kokan Mladenović, započeto je obilježavanje stote godišnjice Kuće na obali. I zaista, teško da postoji dramski tekst koji više odgovara trenutku ovoga velikog jubileja, od „Protekcije“ Branislava Nušića, i to ne samo zbog toga što je riječ o komadu s kojim je prvi put podignuta zavjesa sarajevskog Narodnog pozorišta, 23. oktobra 1921. godine, već najprije zbog toga što se u njemu prelama stogodišnja slika bosanskohercegovačkog društva, ogrezlog u korupciji, nepotizmu, utamničenog gladnom birokratijom i nedemokratskim političkim sistemom, slika na kojoj su zamrznuta nasmijana lica političkih šefova i njihovih vjernih privrženika. Stoljetna slika lica pod protekcijom, koju Mladenović nastoji osvijetliti u mračnoj komori današnjeg svijeta jeste osnovni cilj rediteljskog koncepta ove predstave, zasnovanog na sjedinjenju dva svijeta, prošlosti i sadašnjosti, crno-bijelog i boje, pisaće mašine i rezača papira, brodvejskog i angažovanog, klasičnog i savremenog, tragedije i operete. I upravo se u toj protivrječnosti starog i novog vremena, skriva dinamičnost i živost Nušićeve komedije, jer, na koncu, kao što i Nušić u svome pisanju, tako i Mladenović u svome rediteljskom pristupu stremi brzim i dinamičnim čulno-konkretnim političkim i društvenim promjenama života. I jedan i drugi koriste humor kako bi do krajnosti sjedinili političko i zabavno, ni jednom ni drugom nije stran teatar kao život, ali ni život kao teatarska igra, i dok Nušićev smijeh ublažava surovost života, Mladenović smijehom surovost potencira.
Da se osnova rediteljskog koncepta krije u prikazu vječne aktuelnosti Nušićeve komedije, naslućuje već scenografska postavka pozadine scene (scenografija: Marijela Hašimbegović), koja, u začudnom arhitektonskom zdanju i obliku otvorene kocke sa koncentričnim nizanjem, ukazuje na ponavljanje, odnosno na zatočenost balkanskog čovjeka u svojevrsnoj vremenskoj praznini svoje historije. Jer, ovakva scenografija sa pozadinom sive boje i podložnošću za poigravanje sa svjetlom, predstavlja zatvor, prostorni i vremenski, odnosno fizički u kojem glavni protagonista boravi većinu vremena, te metaforički, iz čijeg sivila i rešetki, Nušićevi likovi ne mogu izaći stotinu godinu. I uprkos radikalnoj prilagodbi komada današnjem trenutku, u likovima Milene Bogavac je ostao isti onaj bolni smijeh Nušićevih protagonista kojim oni ublažavaju surovost života, iste one moralne dileme, iste one slabosti koje koriguju njihove postupke. Iako Nušić nikada nije niti nastojao da zađe u komediju karaktera, već se bazirao na tzv. komediju naravi, u njegovoj se farsično-burlesknoj igri isprepliću motivi ljubavi i vlasti, odnosno motivi porodice i novca, te stvaraju uzbudljivu komičku vrtešku u kojoj se i najgori moralni ološ podsmjehuje samom sebi. Bogavac prepoznaje da Nušićevi likovi u suštini nisu karikature, nego stvarni ljudi koji su zapali u situacije u kojima moraju da rade ono što je suprotno njihovim ličnim ambicijama i da te situacije pobuđuju komično u njima. Dakle, Bogavac preuzima Nušićevu vodviljsku dramaturgiju sjedinjenu sa realističnom komediografskom strukturom, ali dodajući joj komične društveno-politički angažovane „brehtovske“ songove, što jeste važna odlika Mladenovićeve poetike, ona već u tekstu „zabranjuje“ smijeh iz zabave. Dakle, većina likova iz Nušićeve „Protekcije“ je u adaptaciji zadržana (Ministar, Svetislav, Aćim, Saveta, Julija, Manojlo, Draginja, Persida, Jovanka…) sa radikalnim prilagodbama modernom dobu i aktuelnom historijskom trenutku, dok je najvažnija dramaturška promjena, zapravo, sjedinjenje glavnog protagoniste Svetislava Svete Kukića, novinara i glavnog urednika portala „Narodni prijatelj“ (igra ga Dino Bajrović) sa sudbinom Branislava Nušića, odnosno sa njegovim boravkom u zatvoru gdje je i napisao „Protekciju“. Naime, nakon srpsko-bugarskog rata, Nušić u Dnevnom listu objavljuje poemu „Dva raba“, zbog koje biva osuđen na dvije godine zatvora, jer u njoj ismijava srpsku monarhiju, posebno kralja Milana Obrenovića i upravo je na Nušićevom odnosu sa zatvorskim upravnikom Ilijom Vlahom zasnovana i uvodna scena „Protekcije“, u kojoj mu Ilija odbija dozvoliti pisanje, riječima da ga je upravo ono dovelo u zatvor. Ovim postupkom autori predstave napuštaju prostor fikcije, odnosno brišu granicu između teatra i života, i posežu za intertekstualnim i metateatarskim, odnosno, upuštaju se u proces kreiranje „Protekcije“ o „Protekciji“, dodjeljujući centralnu ulogu samom piscu i njegovoj pisaćoj mašini. Naime, scena otvaranja počinje „izricanjem presude“ Svetislavu jer je na internet portalu „Narodni prijatelj“ objavio tekst pod naslovom: „34 afere u Ministarskoj fioci“, da bi potom Svetislav, kao lice sa „najvišom protekcijom“, a u posebnom dogovoru sa zatvorskim čuvarem (igra ga Amar Čustović), u svojoj ćeliji započeo pisanje komedije: „Naslov: PROTEKCIJA. Podnaslov: Kako sam postao narodni neprijatelj. Drama… Šala. U pet činova“, pojavljuje se na projekciji, uporedo sa Svetislavovim kucanjem. Kako je originalni Nušićev komad također naslovljen kao „šala u pet činova“ te kako se na sceni pojavljuju likovi koje Svetislav upravo raspisuje i koji zatim sami dopisuju svoje „biografske“ podatke, postaje jasno da originalnu „Protekciju“, zapravo, dorađuje i mijenja sadašnji trenutak, i da je prilagođava aktuelnoj stvarnosti. „JULIJA JULKA KUKIĆ – moja sestra. 17 godina.”, zapisuje Svetislav, na što Julka koja već postoji u savremenom obliku (igra je Merima Lepić-Redžepović) dodaje: „Ja bih ovako: Kraljica interneta. Instagram senzacija. Mala gori! Mala grmi! Mala ubija! Juca Juicy, na internetu. Petnaest hiljada folovera!“ Naravno, u dramaturškom štrihu klasičnog komada nema ništa posebno inovativno, ali ostavljajući proces dramaturgije vidljivim na sceni, reditelj barem na neki način opravdava svoju odluku „dopisivanja“ Nušića, što i potvrđuje na samom kraju ironičnim priznanjem: „#IzviniNušiću“.
Kada je u pitanju cjelokupna rediteljska postavka teksta, ona je uspostavljena već i prije dizanja same zavjese, i to sa orkestrom izdvojenim u uglu proscenija (muzičari: Naomi Druškić, Lucija Mesarek i Dario Kos). Kompozicija Irene Popović-Dragović, čas agresivna, čas neprimjetna, čas ironična, čas lirična, koja u većini predstave savršeno održava ritam što je u komediji od presudne važnosti te vjerno oživljava Milenine urnebesno duhovite, a opet krajnje jednostavne i realne songove, ima tako zadatak da poput popratne muzike u nijemom filmu poveže imaginarni svijet teatra sa stvarnim svijetom publike, s tim što je za razliku od filmskog, u ovome teatarskom obliku, orkestar jednako prisutan u oba svijeta. Dakle, nakon što se upale svjetla i orkestar zasvira, te nakon što na scenu stupe likovi u stilizovanim kostimima i licima obojenim u bijelu boju, pred publikom oživljava jedan živi teatarski mehanizam u kojem se do neprepoznatljivosti isprepliću nijemi film i brodvejski mjuzikl, „ealing“ i slepstik komedija sa društveno-angažovanim teatrom, Kovačevićevi „Maratonci“ i Charlie Chaplin, vodvilj i epski teatar, egzotična bajka i žurnalistički sarkazam, dijalog i song, geg i ples, historijsko i popularno, fantastično i dokument.
Najveći doprinos u funcionisanju jednog ovakvog teatarskog stroja koji se ne smije zaustaviti niti usporiti, daje najprije glumački ansambl, koji, koristeći samo dozvoljena sredstva u svijetu Mladenovićeve „Protekcije“, kreira čitavu paletu urnebesnih i apsurdnih, spontanih, rijetko plastičnih likova, cinika i licemjera, boraca i kukavica, slabih i jakih, agresivnih i povučenih, glupih i lukavih, tvrdoglavih i popustljivih, nesretnih i onih spremnih na sve. Svi oni su imali zadatak da komično pronađu u prolazu između dva svijeta, u Nušićevom vodviljskom i Mladenovićevom angažovanom, da smjenjuju sentimentalno i groteskno, sarkastično i direktno, da imitiraju, da kreiraju, da se igraju riječima i pjevaju, da „govore“ pokretom, da budu klovnovi i revolucionari, da hodaju po užetu historije koje se proteže kroz čitavo jedno stoljeće. Lik koji do samog kraja drži odvojenim ova dva svijeta jeste naravno Svetislav koji jedini pripada realističnom, i koji još uvijek nije preuzeo obojeno lice političkog klovna.
Nažalost, najslabija glumačka karika u predstavi jeste upravo ona Dine Bajrovića kao Svetislava, koji u svojoj izvedbi nije na najbolji način uspio da uvjerljivo izgradi lik nepokolebljivog društvenog revolucionara, s obzirom da je često bivao u podređenom položaju u odnosu sa svoje generacijske glumačke partnere, npr. Amara Čustovića ili Merimu Lepić-Redžepović, posežući za filmskim glumačkim sredstvima i npr. tražeći bijes u vikanju, a nemoć u djetinjem osmijehu. Ipak, u drugom dijelu predstave, Bajrović uspijeva da pronađe balans u svojoj igri i da pokaže svoj talenat za teatarsko u kojem se tragično i komično često skrivaju u istom.
Segment predstave u kojem Mladenović definitivno napušta Nušićev razigrani komediografski prostor, jeste scena „press konferencije“ u kojoj Stanislav krajnje agresivno i zapaljivo iznosi informacije o „34 afere iz ministarske fioke“, dok njegov kolega novinar i lažni politički partner Živojin Žika Jauković (igra ga Mak Čengić) u gledalištu pomalo nespretno razbacuje papire sa podacima o organizovanom državnom kriminalu koji je „ovu zemlju koštao 2.216.880.810 KM“. Iako je sasvim jasna rediteljska odluka da, dokumentujući stvarne afere, ukaže na stvarna politička imena, ova scena se čini suviše direktnom, nasilno narušava inače stabilnu i snažnu dramaturšku strukturu „Protekcije“ (dramaturgija: Džejna Hodžić), te pojednostavljuje, čak i banalizuje jedan magični teatarski svijet, upuštajući u njega već istrošeno, dnevno-političko. Znatno suptilnije teatarsko poigravanje na prijelazu iz tragičnog u komično, odnosno iz tragedije u operetu, reditelj prezentuje na samom kraju predstave kada slomljeni Svetislav primakne spuštenu omču za vješanje, sa ciljem da se objesi, da bi je, nakon trenutka iščekivanja, odbacio sa „nušićevskim“ osmijehom na licu, što Bajrović odigrava istinskom glumačkom zanosu. Otvara se pozadina zatvorske scenografije, scena se pretvara u blještavi brodvejski podij, na koji zatim izlaze svečano obučeni i veseli Nušićevi „junaci“. Njima se pridružuje i Svetislav kojem također premazuju lice bijelom bojom i tada postaje jasno da je njegova borba završena priklanjanjem brojnijem i nadmoćnijem protivniku. Uvodna pjesma u novoj orkestraciji sada ima znatno jasnije značenje. Duhovito i bolno do suza, u isto vrijeme:
Nebitno čija si ljubav!
Nebitno čiji si zet!
Zakon je uvijek Zakon!
Zakon je isti za sve!